[ Pobierz całość w formacie PDF ]
komunikatywna funkcja języka zapobiega nagłym zmianom. (...) Dlatego to od momentu zwrotnego w sto-
sunku społeczeństwa do języka musi minąć okres 20 - 30 lat, aby innowacje językowe wystąpiły z większą
siłą. (...). Nic więc dziwnego, że w stosunku do cezury przyjętej ok. r. 1760 zmiany językowe wystąpią z
opóznieniem ok. 20 lat. Nie wystarczyło bowiem odrzec się supremacji łaciny, nie dość było powiększyć
obowiązki języka polskiego, ale musiał minąć pewien czas, aż się rozszerzył nowy sposób budowy zdania i
przeobraziło słownictwo. Podobnie w wieku XVI. Nowe możliwości stworzone przez druk, nowy pogląd na li -
teraturę dały rezultaty ok. r. 1540. (...).
Zmiany te nie mogą się przejawić w całym języku. Najbardziej podatne są składnia i słownictwo, tylko
w nich bowiem istnieje dostateczny luz, zezwalający na względnie swobodne z nich korzystanie. Dlatego
właśnie badania nad historią języka literackiego powinny objąć składnię i słownictwo. Zmiany w fonetyce i
we fleksji możliwe są pośrednio przez świadomy wybór norm językowych. (...). Zestaw norm był przygotowa-
ny wcześniej, w wieku XV. Był to świadomy dobór cech, głównie małopolskich, ale także innych. Przewrót w
systemie samogłoskowym - chodzi o przekształcenie samogłosek długich w iloczasowo obojętne, ale za to
zwężone w porównaniu z odpowiednimi dawnymi krótkimi - nie miał związku z humanizmem ani oczywiście
z pojawieniem się drukarń. Zresztą korzenie tej zmiany tkwiły na pewno w przeszłości. Przeobrażenia we
fleksji postępowały stopniowo i polegały głównie na usuwaniu paralelnych końcówek. W szczegółach zresz-
tą było sporo wahań. Obniżenie poziomu drukarń w XVII w. przyczyniło się w dużym stopniu do zaniku form
starszych, podtrzymywanych przez korektorów i redaktorów. Dzięki temu nie uległ we fleksji zerwaniu kon-
takt języka literackiego z żywą mową. W drugiej poł. XVIII w. wraz ze wzrostem świadomości językowej i wy -
magań wobec druków, wraz z wprowadzeniem języka polskiego i nauki o nim do szkół zaszła potrzeba roz -
strzygnięcia istniejących wątpliwości (...). Zaszła też potrzeba uznania jakiegoś autorytatywnego wzoru. Sta-
ła się nim polszczyzna XVI w., ale zakres stosowalności wzoru w praktyce był przedmiotem przewlekłego
sporu, który w maniackich wypadkach dotrwał do poł. XIX wieku. W wypadkach wyraznych rozbieżności
zwyciężył stan aktualny (np. w stosunkach do a e).
Ostatecznie więc proponowałbym przyjęcie następujących głównych okresów przełomowych:
1) połowa XIV w. w związku z pojawieniem się pierwszego tekstu polskiego, Kazań świętokrzyskich;
2) lata 1520-1530 w związku z mnożącymi się drukami w języku polskim i nowymi formami świadomej
nad nim kontroli, dalej w związku ze wzmocnieniem się pozycji języka polskiego wobec łaciny oraz z wystą-
pieniem mieszczaństwa, wraz ze szlachtą, jako odbiorcy języka literackiego;
3) połowa XVIII w. również w związku z poważnymi zmianami w życiu społecznym, odnowieniem lite-
ratury w języku polskim i początkiem przeobrażeń w języku. Jako cezury drugorzędne wystąpiłyby: lata ok.
1540 jako początek literatury złotego wieku i odnowienie słownictwa polskiego, lata ok. r. 1650 w związku z
poważnymi zmianami w sytuacji miast i dominacją łaciny nad językiem polskim, wreszcie lata 1863/1864 de-
finitywnie zamykajÄ…ce resztki tradycji staropolskiej.
Historycy jÄ™zyka polskiego przeprowadzajÄ… nastÄ™pujÄ…ce podziaÅ‚y: A. Brückner za przeÅ‚omowy uznaÅ‚
rok 1500 i 1763, S. Słoński przyjmuje cezury w poł. wieku XVI, XVII i pod koniec w. XVIII. T. Lehr-Spławiński
uważa za graniczne lata ok. 1500, poł. w. XVIII i poł. XIX. Z. Klemensiewicz przyjmuje umownie rok 1500
jako granicę między dobą staropolską i średniopolską, a trzecią część XVIII w. między średniopolską a no-
wopolskÄ…. Jak widzimy, rok 1500 odgrywa rolÄ™ istotnÄ… w periodyzacji Brücknera, Lehra-SpÅ‚awiÅ„skiego i Kle-
mensiewicza. Wszyscy autorzy dość podobnie oceniają drugą cezurę, lata 1763-1780. Proponowany więc
przeze mnie podział mało się od nich różni.
31/103
3. Kształtowanie się polskiego języka literackiego
(...)
Trzy wydzielone periody noszą następujące główne znamiona. Period pierwszy do r. 1520 wytworzył
polszczyznę ponaddialektalną i użył jej do stworzenia dość bogatej literatury z zarysowującymi się stylami
językowymi, ale literatury nieoryginalnej i wyraznie drugorzędnej. Okres drugi do poł. w. XVII powołał do ży -
cia bogatą literaturę oryginalną, w ocenie społecznej równorzędną twórczości w literaturze łacińskiej, a w po-
ezji nawet nad tamtą górującą. W języku zmiany te odbiły się w składni prozaicznej i w słownictwie, w którym
wyraznie rozgraniczono warstwę literacką od nieliterackiej. Od poł. wieku XVII zaznaczyło się cofnięcie na
wszystkich tych odcinkach. Od poł. XVIII w. język polski staje się jedynym językiem literackim Polaków. Po-
szerza się jego zakres funkcyjny, ustala nowy zestaw norm, bogaci się słownictwo, składnia staje się prost-
sza. ogólny styl wypowiedzi pisanej przybliża się do wypowiedzi mówionej. Użytkownikiem jest teraz nie tyl-
ko szlachta, ale silnie rozrastająca się ludność miejska. Przez cały wiek XIX i XX postępuje ewolucja w tych
samych kierunkach.
s.128-139
Stanisław Urbańczyk,
W sprawie polskiego języka literackiego.
W: Prace z dziejów języka polskiego. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979.
W sprawie polskiego języka literackiego
Ostatecznie więc: czy można już w XV w. mówić o języku literackim? To zależy. Jeżeli za warunek ko-
nieczny i wystarczający uznamy poczucie, że istnieje norma i wysiłek o jej realizację, to odpowiedz musi być
pozytywna. Jeżeli zaś za warunek uznamy skrupulatne przestrzeganie tej normy w praktyce, to chyba nie,
[ Pobierz całość w formacie PDF ]